Den Haag: van ambtenarenstad naar kennisstad

Door Judith Schotanus

10 sep 2017 – ‘Je kunt niet meer beweren dat Den Haag een saaie ambtenarenstad is’ zei burgemeester Van Aartsen in een afscheidsinterview. De komst van de nieuwe faculteit van de Universiteit Leiden midden in de binnenstad van Den Haag symboliseert de overgang naar een kennisstad. Is Den Haag het canvas waar je als schilder de kenniseconomie op kan schilderen?

Tijdens de lezingenreeks ‘Van Ambtenarenstad naar Kennisstad’ op de Dag van de Architectuur Den Haag 2017 belichtten diverse sprekers het thema Den Haag kennisstad van verschillende kanten. Zit kennis eigenlijk wel in het DNA van Den Haag? Wat voor omgeving past bij kenniswerkers? En zorgen de investeringen in kennisinstellingen niet voor meer segregatie? Om te beginnen moet Den Haag niet alleen naar binnen kijken, zegt Nico van Buren, maar de blik vooral naar buiten richten: de grenzeloze kennisstad.

Van ministerie naar universiteit

Nadat de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie waren verhuisd naar de nieuwe torens even verderop aan de Turfmarkt, werd het oude kantoorgebouw door Geurst & Schulze architecten herbestemd. In het Wijnhavenkwartier maakten de ambtenaren plaats voor een universiteit, woningen en horeca, een interessante mix van functies die precies past bij het stedelijke karakter van de binnenstad. Belangrijkste stedenbouwkundige ingreep is het herstel van de route uit het centrum naar de Rivierenbuurt, die door de voormalige ministeries was afgesloten.

Het artikel gaat verder onder de film over de transformatie van het Wijnhavenkwartier, lezing door Jeroen Geurst (Geurst & Schulze architecten)

Universiteit is geen gesloten bolwerk meer

In de nieuwe vestiging Wijnhaven van de Universiteit Leiden Campus Den Haag staat ontmoeten centraal. In een open relatie met de stad wordt kennis ontwikkeld en uitgewisseld. Studio Leon Thier Architectuur/Interieur maakte met medewerking van StudioLEFT het interieurontwerp. Vanaf de straat is er zicht op de hal met brasserie, loungeplekken en de tribune trap, waar de lezingen op de Dag van de Architectuur (20 mei 2017) plaatsvonden. Zo functioneerde deze plek als plek voor kennisuitwisseling en ontmoeting tussen de bezoekers van de Dag van de Architectuur en de studenten die ook deze zaterdag in en uit lopen. Want hoewel studenten door de digitalisering makkelijk thuis zouden kunnen studeren, kiezen zij vaak voor een studieplek op de campus. Soms omdat studenten behoefte hebben aan direct contact met elkaar en moeten samenwerken aan een opdracht, of soms juist omdat ze in de universiteitsbibliotheek ongestoord kunnen studeren.

Het artikel gaat verder onder de film over de achtergronden van het interieur van de Universiteit Leiden, lezing door Leon Thier (Studio Leon Thier)

Kennis is overal in de stad

Kennis is de nieuwe brandstof voor de economie. Logisch dat ook Den Haag zich daarom richt op de kenniseconomie. De vraag is waar deze kennis in de stad gemaakt wordt. Volgens Vincent Smit (Lector Grootstedelijke Ontwikkeling, Haagse Hogeschool) komt er een enorme hoeveelheid rapporten uit de schoorstenen van de Nederlandse kennisfabrieken. De kennis landt echter nog al eens op willekeurige stoeptegels in de stad. Door fragmentatie en sectorale benadering is de kennis moeilijk vindbaar. Als je kennis beschouwd als een lineair product, dat je verspreid als het onderzoek klaar is, schiet het product vaak te kort voor ingewikkelde vraagstukken.

Een vruchtbaarder benadering is met een open houding kennis ontwikkelen in samenwerking (co-creatie) in een circulair proces. Kennis is immers niet plaatsgebonden, maar overal in de stad aanwezig. Maar zou je dan wel kennisinstellingen moeten concentreren in een bepaald deel van de stad? Een te sterke scheiding tussen stedelijke gebieden met en zonder kennisinstellingen en bedrijven is het ontwerpen van segregatie.

Het nieuwe Central Innovation District (CID) rond de stations in Den Haag zou volgens Smit in de eerste plaats een schakelstation moeten zijn. Geen naar binnen gerichte enclave voor hoog opgeleide jongeren en kenniswerkers, maar schakelen tussen de schalen van buurt en stadsdeel en verbindingen leggen tussen de verschillende wijken zoals de Rivierenbuurt en groepen mensen rondom het CID. In de inrichting van het gebied moet rekening gehouden worden met nieuwe woningen en openbare ruimten voor iedereen. Dan kan kennis uit alle haarvaten van de stad gehaald worden.

Het artikel gaat verder onder de film over kennis in een inclusieve stad, lezing door Vincent Smit (Lector Grootstedelijke Ontwikkeling, Haagse Hogeschool)

Kennis van duurzame Haagse Krâch

Duurzaam Den Haag is een organisatie waar Lennart van der Linde en Charlotte Bos kennis delen op verschillende plekken in de stad en werken met kennis van de mensen uit Den Haag. In co-creatie wordt gebouwd aan een duurzame stad. Hoe kun je bijvoorbeeld woningen van het gas af krijgen of meer afval scheiden? Experimenten van bewoners en ondernemers worden aangewakkerd en initiatiefnemers blijven betrokken als wordt opgeschaald, waardoor de kennis op de juiste plek landt.

Het artikel gaat verder onder de film over duurzame Haagse Krâch, lezing door Lennart van der Linde en Charlotte Bos (Duurzaam Den Haag)

Aansluiten bij de regio en Nederland

Is het DNA van Den Haag wel geschikt om er een echte kennisstad van te maken, vraagt Nico van Buren (Platform 31) zich af. De stad is in de middeleeuwen ontstaan met het jachtslot van Floris IV. Hij vond er rust en het was veilig omdat de plek slecht bereikbaar was. Den Haag was altijd erg naar binnen gericht. De aanwezigheid van het vorstenhuis, de regering en de ambassades trok werk aan. Ambachtslieden werkten ten dienste van de koopkrachtige elite in de stad. Een universiteit en handel waren er niet. Onder ambtenaren is heel veel relevante kennis aanwezig. Dit is echter een andere vorm van kennis dan van ondernemende kenniswerkers die de economie een boost kunnen geven.

Na het nodige bestuurlijk geweld kreeg de stad uiteindelijk een universiteit. Met The Hague Security Delta (HSD), waar bedrijven werken aan innovatie op gebied van digitale veiligheid, is een stap gezet op weg naar de kenniseconomie die past bij het DNA van Den Haag. De HSD is echter een gesloten omgeving waar de gewone stedeling niets te zoeken heeft. De omgeving rond de stations Laan van NOI en Centraal kan haar potentie volgens Van Buren pas benutten als ze functioneren als knooppunt in de metropool Nederland. Kenniswerkers bewegen zich vrij door het land en zullen hun weg naar Den Haag nog meer moeten vinden. Dat investeringsprogramma ligt er niet. De naar binnen gekeerde blik zal naar buiten gericht moeten worden. Daar is nog veel uithoudingsvermogen van stad en bestuurders voor nodig.

Het artikel gaat verder onder de film over kennis en het DNA van Den Haag, lezing door Nico van Buren (Platform 31)

Nieuwe technieken leiden tot nieuwe architectuur

De kenniseconomie heeft niet veel invloed op de architectuur van gebouwen, betoogt Ton Voets (Architect en voorzitter Kivi afdeling Bouw). In het verleden waren sociaaleconomische en ideële aspecten van grote invloed op de architectuur. Wel van grote betekenis is de kennis van de techniek van het bouwen en ontwerpen. In de middeleeuwen bouwde men door in de praktijk de proef op de som te nemen. Het gebeurde wel eens dat een kathedraal instortte. Dan moest men het een volgende keer anders doen. Nu kunnen we van te voren berekenen of een constructie sterk genoeg is. Het Sydney Opera House van de architect Jørn Utzon kon alleen gebouwd worden omdat constructiebureau Ove Arup een nieuw computerprogramma ontwikkelden waarmee werd berekend dat de bijzondere structuur kon blijven staan.

De digitale driedimensionale tekentechnieken (CAD) zijn wel van invloed op de gebouwen die architecten kunnen ontwerpen. Van de meest ingewikkelde vormen kunnen computermodellen gemaakt worden. Gebouwen als het Guggenheim museum in Bilbao van Frank Gehry en het nieuwe station van Arnhem van UN studio hadden niet ontworpen en gebouwd kunnen worden zonder nieuwe technieken.

Het artikel gaat verder onder de film over techniek en architectuur, lezing door Ton Voets (Architect en voorzitter Kivi afdeling Bouw)

Sociale dynamiek en de opkomst van de kenniseconomie

De kenniseconomie heeft dan wellicht weinig invloed op de vorm van gebouwen, de komst van kenniswerkers heeft wel degelijk invloed op de sociale dynamiek in de stad. Het sociale weefsel wordt steeds opnieuw uitgetest en opnieuw vorm gegeven, concludeert Miriam van de Kamp in haar onderzoek ‘De veerkracht van wijken’. Een van de wijken waar kenniswerkers willen wonen is het Regentessekwartier. De wijk trekt mensen aan die gezin en werk kunnen combineren door de voorzieningen in de buurt en ligging bij het centrum. Hier is woonruimte in de gewilde historische stijl betaalbaar. Ook vinden zij de reuring, de mix aan bevolkingsgroepen en de aanwezigheid van galeries en Theater de Regentes in het voormalig zwembad aantrekkelijk.

De kenniswerkers vinden in Regentes betaalbare woonruimte doordat gezinnen tussen 1960 en 1980 wegtrokken naar nieuwe flats in Den Haag Zuidwest en de groeikernen als Zoetermeer. In die tijd vond men de oude bebouwing en de stankoverlast en luchtvervuiling door de gasfabriek en de stadsreiniging niet aantrekkelijk. De vrijgekomen woningen werden veelal per kamer verhuurd door huisjesmelkers. Drugsdealers, vervuiling en verval zorgden voor een troosteloos straatbeeld.

Bewoners spanden zich in voor behoedzame stadsvernieuwing. Zij zagen de potentie van de wijk met historische bebouwing en kenden de parels in de wijk. De buitenruimte en de woningen met achterstallig onderhoud werden opgeknapt in plaats van gesloopt. De vervuilende fabrieken zijn gesloten. Het ontwikkelproces vergde een lange adem. Na het dieptepunt rond 1980 werd de wijk pas met de opkomst van de kennisstad weer levendig en statig met de gemengde bevolking waar deze oorspronkelijk voor gebouwd was.

Het artikel gaat verder onder de film over kenniswerkers in het Regentessekwartier, lezing door Miriam van de Kamp (Gemeente Zoetermeer, voorheen onderzoeker Centre for Modern Urban Studies Universiteit Leiden)

Omgeving kan kennisuitwisseling stimuleren

Architectuur en plekken in de stad waar kenniswerkers wonen en werken kunnen op hun behoeften worden afgestemd. Mensen beïnvloeden hun omgeving, maar de omgeving kan ook het gedrag van mensen beïnvloeden, vertelt omgevingspsycholoog Wouter Tooren (Bureau Eyckveld). Kenniswerkers moeten vaak onder tijdsdruk complexe taken uitvoeren. Dat vergt veel inspanning. Architecten kunnen samen met omgevingspsychologen gebouwen en omgevingen ontwerpen die mensen in staat stelt hun aandacht bij het werk te houden en snel te herstellen. Planten en natuur in en om gebouwen zorgen ervoor dat mensen minder vatbaar zijn voor stress. Ook met verschillende soorten ruimtes en de inrichting daarvan kan men de controle geven aan de gebruikers over zijn of haar werkomgeving en zal die omgeving beter passen bij de verschillende werkzaamheden van de kenniswerker.

‘De’ kenniswerker bestaat niet, want mensen kunnen veel verschillen in hun ruimtelijke behoeften. Toch is het wel mogelijk verschillende typen kenniswerkers met verschillende behoeften te definiëren. ‘De anker groep’ werkt veel achter een bureau en heeft een goede werkplek nodig; ‘de verbinder’ moet makkelijk door de organisatie kunnen navigeren en heeft plekken nodig om mensen aan elkaar te verbinden; ‘de verzamelaar’ heeft plekken nodig in de stad om ideeën, relaties en opdrachten buiten de organisatie te verzamelen; ‘de navigator’ legt relaties buiten de stad of het land en heeft daardoor onder meer behoefte aan een goed openbaar vervoersnetwerk.

De manier waarop steden worden opgebouwd is bepalend voor de manier waarop kennis wordt gedeeld. Hoe makkelijker kennis door het netwerk van kantoren, studio’s en kennisinstellingen stroomt, hoe makkelijker via via nieuwe verbintenissen in het netwerk worden gelegd. Behalve een cluster van kennisinstellingen en werkplekken, zijn plekken waar mensen bij elkaar kunnen komen, zoals koffietentjes en ruimten voor lezingen en debatten, en efficiënt vervoer noodzakelijk in en tussen kennissteden. Den Haag probeert hierop in te spelen met de ontwikkeling van het Central Innovation District.

Het artikel gaat verder onder de film over omgevingspsychologie voor kenniswerkers, lezing door Wouter Tooren (Bureau Eyckveld)

Een leven lang leren

De manier waarop mensen leren is veranderd. Vroeger begon men op pagina 1 van het boek en had men voldoende kennis over het onderwerp bij pagina 300. Leren is een dynamisch en ingewikkeld sociaal proces geworden; zappen en verbinden van informatie. Leren te leren (voortgekomen uit het montessori onderwijs) is de filosofie achter onderwijsgebouwen van architect Dorte Kristensen (Atelier PRO Architekten). Het standaard klaslokaal is dan ook achterhaald. Onderwijsgebouwen hebben verschillende plekken en sferen nodig voor verdieping en verbinding. Naast plekken waar men geconcentreerd kan werken of leren, zijn dat ruimten voor overdracht en plekken voor interactie en overleg: in de sfeer van caves, campfires en waterholes.

In veel scholen worden ook andere functies ondergebracht die een interessante wisselwerking met het onderwijs in gang zetten. Brede buurtschool O3 werd de woonkamer van de Rivierenbuurt. De lokalen, gymzaal en keuken worden gebruikt voor onderwijs en wijkactiviteiten. Zo verbindt de school wijk en mensen.

Het artikel gaat verder onder de film over de architectuur van onderwijsgebouwen, lezing door Dorte Kristensen (Atelier PRO Architekten)

Grote behoefte aan studentenwoningen

Een van de belangrijke plekken in Den Haag Kennisstad is het gebied rond station Hollands Spoor met daarachter de Haagse Hogeschool. Het gebied is onderdeel van het Central Innovation District. Architect Paul Bontenbal (AAArchitecten) zoomt in op deze locatie en vertelt hoe de Haagse Toren en studentenwoningen en studio’s in gebouw The Y tot stand kwamen. De lege, onbestemde ruimte naast het station wordt opgevuld, terwijl de bogen van de stationshal zichtbaar blijven.

Bekijk hieronder de film over de Haagse Toren en The Y, lezing door Paul Bontenbal (AAArchitecten)

De lezingen ‘Van Ambtenarenstad naar Kennisstad’ vonden plaats op de Dag van de Architectuur Den Haag 20 mei 2017 op de trappen in de hal van de Universiteit Leiden Campus Den Haag, vestiging Wijnhaven. Met uitzondering van de lezing van Paul Bontenbal, die plaatsvond in de Haagse Toren.

Montage films: Rik Vogelaars & Elmer van Bree van Vogelaars Media